انتخاب جنسيت فرزند به روش علمي

گفت‌وگو با دكتر ملك‌منصور اقصي، متخصص بيماري‌هاي زنان و زايمان و نازایی

 

نخستين نوزاد انتخاب جنسيت‌شده با روش تشخيص ژنتيكي پيش از لانه‌گزيني (PGD) در كشورمان پسري است كه به‌تازگي تولد يك‌سالگي‌اش را جشن گرفته است. دكتر ملك‌منصور اقصي، متخصص بيماري‌هاي زنان و زايمان، عضو هيئت علمي دانشگاه علوم پزشكي تهران و عضو گروه عمل لقاح خارج رحمي (IVF) بيمارستان مهر تهران، علت تأخير در اعلام خبر موفقيت پژوهشگران ايراني در تشخيص ژنتيكي جنسيت جنين‌هاي انتقالي به روش لقاح خارج رحمي را اطمينان از سلامت كامل نوزاد بيان مي‌كند. هم‌اكنون نوزادان دختر و پسر ديگري هم متولد شده‌اند كه با استفاده از اين روش جنسيت آنها انتخاب شده. چند مادر هم در انتظار تولد فرزندان با جنسيت انتخابي هستند. اما برخلاف انتظارِ اغلب خانواده‌ها، اين روش كه حدود دو سال است در برخي از كشورهاي پيشرفته استفاده مي‌شود براي تحقق خواستة والدين در داشتن فرزند دختر يا پسر نيست و عمدتاً با هدف انتخاب جنسيت فرزندان زوج‌هايي مورد استفاده قرار مي‌گيرد كه در معرض ابتلا به بيماري‌هاي ژنتيكي وابسته به جنس نظير هموفيلي هستند. چرا نمي‌توان از اين روش براي تعيين جنسيت فرزند استفاده كرد؟ از لحاظ اخلاقي درست است كه والدين جنسيت فرزندشان را خودشان تعيين كنند؟ تعيين جنسيت نوزاداني كه متولد مي‌شوند اِعمال نوعي تبعيض جنسي در جامعه نخواهد بود؟ دكتر اقصي موفقيت در اين روش را حاصل تلاش گروه عمل لقاح خارج رحمي بيمارستان مهر تهران مي‌داند، شاملِ دو متخصص ديگر بيماري‌هاي زنان و زايمان (دكتر مهرا كتابي و دكتر شهرزاد انصاري)، يك متخصص جنين‌شناسي (ليلا باجلان)، و يك متخصص ژنتيك (دكتر سعيدرضا غفاري). دكتر اقصي در اين گفت‌وگو به سؤالات مطرح در زمينة تولد فرزندان با جنسيت منتخب پاسخ داده است.

 

ý آقاي دكتر، منظور از انتخاب جنسيت فرزند چيست و چه اهميتي دارد كه والدين جنسيت فرزندشان را خودشان انتخاب كنند؟

 

○ به‌طور طبيعي تخمك‌ها هميشه يك كروموزوم X دارند؛ اما اسپرم‌ها بعضي داراي كروموزوم X و برخي داراي كروموزوم Yاند. اگر يك اسپرم حاوي كروموزوم X با يك تخمك تركيب شود، جنيني به‌وجود مي‌آيد با دو كروموزوم X يعني كودك دختر است و اگر يك اسپرم حاوي كروموزوم y با تخمك تركيب شود، كودك داراي الگوي كروموزومي XY، يعني پسر خواهد بود. در واقع كروموزوم جنسي تخمك‌ها هميشه X است و اين اسپرم‌ها هستند كه ممكن است X يا Y داشته باشند. در حالت طبيعي، در حدود 49 درصد كودكان دختر و 51 درصدشان پسر مي‌شوند. از قرن‌ها پيش اين بحث مطرح بوده است كه آيا مي‌توان جنسيت كودك را انتخاب كرد. در گذشته و حال معمولاً هدف از اين انتخاب جنسيت كودك تمايل والدين به فرزند پسر يا دختر بوده است. مثلاً خانواده‌اي چند فرزند پسر داشته است و ترجيح مي‌داده دختر داشته باشد يا برعكس. اما در قرن بيستم ميلادي انتخاب جنسيت فرزند ابعاد ديگري يافت. ديگر مسئله فقط ترجيح دادن جنسيتي خاص از سوي پدر و مادر نبود. برخي از بيماري‌هاي ژنتيكي وابسته به جنس‌اند يعني فقط يك جنس به اين بيماري‌هاي مبتلا مي‌شود. مثلاً بيماري هموفيلي يا بيماري تحليل عضلاني دوشِن. در خانواده‌اي مي‌بينيم كه دو پسر وجود دارد كه هر دو به بيماري دوشن مبتلايند. آنها به فلج پيش‌رونده دچار مي‌شوند و در نوجواني مي‌ميرند. در اين خانواده اگر فرزند سوم هم پسر شود، به وضعيت ساير فرزندان دچار مي‌شود. بنابراين تنها راه داشتن فرزند سالم براي اين خانواده آن است كه دختر باشد.

 

 ý انتخاب جنسيت فرزند به روش علمي اولين بار چگونه انجام شد؟

 

 ○ اولين بار خانم كرن و رابرت وينستون براي چند زوجي كه فرزندان مبتلا به دوشن داشتند، طي عمل لقاح خارج رحمي، جنسيت جنين‌ها را تعيين كردند. اين شروع ماجرا بود. به‌تدريج تعيين جنسيت جنين ابعاد ديگري پيدا كرد و موضوع از تعيين كروموزوم‌هاي جنسي فراتر رفت. متخصصان مي‌توانستند يكي از سلول‌هاي جنين را جدا كنند، بعد هستة آن سلول را خارج و كروموزوم‌ها و ژن‌هايش را بررسي و مطالعه كنند. در نتيجه علم جديدي پايه‌گذاري شد به نام تشخيص ژنتيكي پيش از لانه‌گزيني. بنابراين يك موضوع سادة انتخاب جنسيت ابعاد وسيعي پيدا كرد.

 

ý چه روش‌هايي براي تعيين جنسيت جنين استفاده مي‌شود؟

 

 ○ بيش از يك روش براي تعيين جنسيت جنين وجود ندارد. اين تصور قديمي عامه كه اگر فلان كار را انجام دهند فرزندشان دختر يا پسر مي‌شود، درست نيست. خانم پروفسور ساندرا كارسون مطلعات زيادي در اين زمينه انجام داده است. او چند سال قبل رئيس انجمن نازايي امريكا بود و براساس مطالعاتش، توصيه‌هايي كه بسياري از مردم به آنها عمل مي‌كنند مثل فلان غذا را خوردن، فلان زمان آميزش كردن، يا با فلان ماده بدن را شست‌وشو دادن در جنسيت جنين تأثيري ندارد. تنها روشي كه براي اين كار وجود دارد، تشكيل جنين‌ها و انتقال جنين‌هاي با جنسيت منتخب از بين آنها به داخل رحم است. با اين روش، جنسيت جنين قطعي است. اما احتمال موفقيت بارداري موضوع ديگري است، مانند ساير موارد لقاح خارج رحمي.

 

ý يعني با تشخيص ژنتيكي پيش از لانه‌گزيني، شانس موفقيت باروري تغيير مي‌كند؟

 

 ○ اخيراً در مجلة پزشكي نيوانگلند، كه شايد معتبرترين نشرية پزشكي جهان باشد، مقاله‌اي در اين زمينه منتشر شد. در مطالعه‌اي در 500 نفر از زنان با سن بالا كه قصد بچه‌دار شدن داشتند، تشخيص ژنتيكي انجام شده بود تا ببينند كه آيا اينها از نظر كروموزومي مشكلي دارند يا خير. مشاهده شده بود زماني كه سلول از جنين برداشت مي‌شود، درصد زيادي از جنين‌ها خراب مي‌شوند و در نتيجه باروري درصد كمي از اين زنان موفقيت‌آميز است. يك هفته بعد، پروفسور ژاك كوهن در نيوجرسي امريكا، يكي از شاخص‌ترين افراد در تشخيص ژنتيكي پيش از لانه‌گزيني، نقد تندي عليه اين مقاله نوشت. وي ادعا كرد كه در تحقيق مذكور افرادي كه اين تشخيص انجام داده بودند تجربة كافي براي اين كار را نداشتند و نبايد اين‌همه جنين از بين برود.

 

ý بنابراين، تنها روش علمي مورد تأييد براي تعيين جنسيت جنين تشخيص ژنتيكي پيش از لانه‌گزيني است و هيچ روش سنتي ديگري وجود ندارد؟

 

 ○ بله، كاملاً درست است.

 

ý پس اين آرزوي پدر و مادرها كه بتوانند خودشان جنسيت فرزندشان را تعيين كنند هنوز هم محقق نشده است؟

 

○ متأسفانه ذهنيتي كه بسياري از مردم ما از تعيين جنسيت دارند غيرعلمي است. فكر مي‌كنند علم به جايي رسيده است كه بتوانند به‌سهولت همة ويژگي‌هاي فرزندشان را تعيين كنند. جنسيت، رنگ چشم و… يعني بتوانند بچه‌شان را خودشان طراحي كنند. البته درحال‌حاضر تمام اين دستكاري‌ها ممكن است، ولي اصلاً كار آساني نيست و جنبة تفنني هم ندارد. روش‌هايي كه براي اين منظور به‌كار مي‌رود بسيار پرهزينه و حساب‌شده است.

 

ý يعني همه نمي‌توانند از اين روش استفاده كنند؟

 

○ البته ما تعيين جنسيت جنين را براي همه انجام نمي‌دهيم. خانواده‌اي به ما مراجعه كردند كه سه دختر و يك پسر داشتند. پسر جوان آنها در اثر تصادف فوت كرده بود و زندگي اين خانواده داشت از هم مي‌پاشيد. پدر و مادر خانواده با مرگ فرزند تعادل روحي‌شان را كاملاً از دست داده بودند. ما با آنها صحبت كرديم كه بالاخره سه بچة ديگر هم دارند. اما پدر و مادر فكر مي‌كردند كه همة مشكلاتشان با تولد يك پسر برطرف مي‌شود. ما جنين پسري را از ميان جنين‌هاي تشكيل‌شده انتخاب كرديم و در رحم گذاشتيم. اما فرض كنيد كه زن و مرد تازه‌ازدواج‌‌كرده‌اي بيايند و فرزند پسر يا دختر بخواهند. براي آنها تعيين جنسيت جنين را انجام نمي‌دهيم.

 

ý تعيين جنسيت جنين قبل از تولد چه جنبه‌هاي اخلاقي مثبت و منفي دارد؟

 

○ اخيراً خانم پروفسور ساندراپارسون در كنگره‌اي دربارة جنبه‌هاي اخلاقي تعيين جنسيت سخنراني كرد. در بخشي كه مربوط به پيشگيري از ابتلا به بيماري‌ها مي‌شود، جاي هيچ‌گونه ترديدي نيست و همه موافق‌اند كه بايد از اين روش استفاده شود. اما فرض كنيد كه زوجي يك پسر دارد و حالا مي‌خواهد فرزند دومش دختر باشد. فرزند بعدي را به دنيا مي‌آورد كه باز هم پسر است، فرزند سوم و چهارم هم پسر است. در چنين مواردي تا چه اندازه مي‌توان از روش تعيين جنسيت سود جست؟ دو بحث وجود دارد. اول آنكه انسان حق انتخاب دارد. علم پزشكي روش‌هايي را جلو بيمار مي‌گذارد و او مي‌تواند انتخاب كند. مثلاً براي به دنيا آوردن بچه مي‌توان سزارين كرد يا زايمان طبيعي. امروزه اين حق را براي بيمار قائل مي‌شوند كه بتواند روش درماني، بيمارستان يا پزشك معالج خود را انتخاب كند. البته ابعاد اخلاقي انتخاب جنسيت فرزند در مقابل مباحثي مانند تخمك اهدايي، رحم اهدايي، جنين اهدايي، انجماد جنيني، پيوند اعضا، سلول‌هاي بنيادي يا مرگ مغزي بسيار كوچك‌تر است، يعني تصميم‌گيري در موردش نسبتاً ساده‌تر است. بحث دوم، امكان استفاده از شيوة تعيين جنسيت براي كمك به تنظيم خانواده در برخي جوامع است. درحال‌حاضر كه تعيين جنسيت جنين به روش تشخيص ژنتيكي پيش از لانه‌گزيني چندان آسان نيست، جايگاه مقبولي در تنظيم خانواده ندارد. ولي در آينده ممكن است اين روش به‌راحتي انجام شود.

 

 ý چه قوانيني براي آن وجود دارند؟

 

 ○ ببينيد، قوانيني كه درحال‌حاضر براي لقاح خارج رحمي در امريكا و اروپا وجود دارد كاملاً متفاوت‌اند. در آلمان، انجماد جنين ممنوع است، اما در فرانسه نه. در ايتاليا، از چند سال گذشته، اهداي تخمك و جنين و استفاده از رحم اجاره‌اي ممنوع شده است و قوانين سختي براي آن وجود دارد، حال آنكه در 60 كشور اين كار مجاز است. در مقاله‌اي خواندم كه در ژاپن انتقال تخمك يا جنين به زنان يائسة بدون شوهر ممنوع است. اما در سايت‌هاي خبري ديدم كه اولين زن ژاپني بدون شوهر در 60 سالگي با جنين اهدايي باردار شده است. او براي اين منظور به امريكا رفته است. هر كشوري قوانين جامعه‌اش را با شرايط بومي‌اش تعيين مي‌كند.

 

 ý در كشور ما، قانون مشخصي براي تعيين جنسيت جنين وجود دارد؟

 

○ خير، البته بحث حقوقي اين مسئله بسيار آسان‌تر از موضوعاتي نظير جنين اهدايي است. در اين مورد زن و مردي كه قصد دارند جنسيت فرزندشان را تعيين كنند و مي‌شود اين كار را برايشان انجام داد كاملاً مشخص و محدودند. به عبارتي ديگر، تعداد افرادي كه براي تعيين جنسيت به ما مراجعه مي‌كنند زياد نيستند. در مقايسه، تعداد زناني كه با سن بالاي 50 سال براي باردار شدن مراجعه مي‌كنند خيلي بيشتر است. در ايران هيچ محدوديت سني در اين مورد نداريم. براي تعداد جنين‌هايي كه بايد به داخل رحم منتقل شوند هم محدوديتي نداريم، درحالي‌كه در تمام كشورها محدوديت‌هاي قانوني وجود دارد زيرا بارداري‌هاي چندقلويي پرعارضه‌اند. در زمينة استفاده از سلول‌هاي بنيادي انساني و كاربرد آنها در انسان زنده هم در بسياري از كشورها ممنوعيت وجود دارد. اما ما محدوديتي از اين بابت نداريم و شايد قضية تعيين جنسيت جنين از نظر قانوني در اولويت آخر باشد.

 

 ý در كشور ما، در همة مراكزي كه عمل لقاح خارج رحمي انجام مي‌شود، تعيين جنسيت جنين امكان‌پذير است؟

 

○ دقيقاً اطلاع ندارم، ولي فكر مي‌كنم همة مراكز بتوانند اين كار را انجام دهند. روند كار به‌طور خلاصه آن است كه ما براي تعيين جنسيت جنين با روش لقاح آزمايشگاهي جنين‌هايي را درست مي‌كنيم. هستة يكي از سلول‌هاي جنين را جدا مي‌كنيم و مي‌فرستيم براي متخصص ژنتيك. متخصص ژنتيك با امكاناتي كه دارد مي‌تواند كروموزوم‌هاي آن هسته را ببيند؛ مثلاً مي‌تواند كروموزوم 21 را ببيند كه آيا به‌جاي دو تا، سه تا نشده است كه اگر سه تا باشد، سندروم داون مطرح است و جنين را از بين مي‌برد. متخصص ژنتيك مي‌تواند كروموزوم‌هاي جنسي را ببيند و تشخيص دهد كه جنين دختر است يا پسر. حتي اين متخصص ژن‌ها را مي‌بيند. در بيمارستان مهر تهران، مي‌توانيم كروموزوم‌هاي 16، 18، 21 و كروموزم‌هاي جنسي را ببينيم. در مورد كروموزوم‌هاي ديگر، بايد دستگاه‌هاي لازم خريداري شوند. درحال‌حاضر، در جهان مطالعه بر روي 16 كروموزوم‌ اصلي انجام مي‌شود. توجه داشته باشيد كه اين كار بايد بسيار سريع انجام شود و فقط حدود 24 ساعت براي آن وقت هست، نمي‌توان جنين را روزها بيرون از رحم نگه داشت. البته فقط يك جنين هم نيست. براي هر زوج، متخصص ژنتيك بايد در عرض 24 ساعت 16 زوج كروموزوم هستة هفت سلول را بررسي و اعلام كند كه كدام جنين خوب است و كدام جنين بد. اين كار بايد خيلي سريع انجام شود. فكر مي‌كنم فقط چهار، پنج مركز در دنيا با چنين توان و قدرتي وجود داشته باشد. البته پيشرفت بسيار سريع است.

 

 ý چه آينده‌اي را براي روش ژنتيكي پيش از لانه‌گزيني پيش‌بيني مي‌كنيد؟

 

○ فكر مي‌كنم كه در پنج سال آينده اتفاقات عجيبي در اين زمينه خواهد افتاد. ارزش اين روش در اين نيست كه بگويد جنين پسر است يا دختر، بلكه اهميتش آن است كه بتوانيم يك سلول را از جنين جدا كنيم، هسته‌اش را بيرون بياوريم، كروموزوم‌هايش را ببينيم. بعد جنين را بگذاريم در رحم و بچة سالم به دنيا بيايد.

 

ý زوج‌هايي كه براي بچه‌دار شدن به مراكز شما مراجعه مي‌كنند تا چه اندازه تمايل دارند كه خودشان جنسيت فرزندشان را تعيين كنند؟

 

○ خيلي از زوج‌ها چنين تمايلي دارند. البته ما براي آنها توضيح مي‌دهيم كه براي زوجي كه اصلاً بچه‌اي ندارند بي‌معني است كه چنين درخواستي داشته باشند، چون ممكن است جنين‌هايي در حين تعيين جنسيت از بين بروند. اما فرض كنيد كه با خوردن يك قرص مي‌توانستيم جنسيت جنين را تعيين كنيم. در اين صورت، مسلماً برخورد ما هم متفاوت بود. اگر روش موجود در آينده ساده‌تر شود، مطمئناً درخواست براي آن هم بيشتر خواهد شد. اما درحال‌حاضر وقتي كه پيچيدگي‌هاي اين كار را براي زوج‌ها توضيح مي‌دهيم، ديگر علاقه‌اي به آن نشان نمي‌دهند.

 

ý تعيين جنسيت جنين چقدر هزينه‌بر است؟

 

○ به‌طوركلي هزينة لقاح خارج رحمي در امريكا ده برابر ايران است. هزينة جهاني اين عمل در حدود 10 هزار دلار، 5 هزار يورو يا 3 هزار پوند است. هر چقدر عملياتي كه در اين ضمن انجام مي‌شود پيچيده‌تر باشد، هزينه بالاتر مي‌رود. استفاده از روش تشخيص ژنتيكي پيش از لانه‌گزيني در خارج از ايران مبلغي در حدود 5 تا 10 هزار دلار به مبلغ گفته‌شده اضافه مي‌كند، اما در ايران باز هم نسبت يك به ده است.

 

ý به زوج‌هايي كه به تعيين جنسيت فرزندشان علاقه‌مندند چه توصيه‌اي داريد؟

 

○ توصيه مي‌كنم كه تصور درستي دربارة تعيين جنسيت جنين داشته باشند. هدف اصلي در استفاده از روش تشخيص ژنتيكي پيش از لانه‌گزيني مطالعة كروموزوم‌هاي جنين با هدف تولد فرزندي سالم است و درحال‌حاضر آن‌قدر ساده و سهل‌الوصول نشده است كه زوج‌ها بتوانند به‌راحتي بگويند دختر مي‌خواهند يا پسر.■

zanan.co.ir

 

 

 

 

 

Filed under: ژنتیک و سلولهای بنیادی, آخـریـن مـطـالـب پـزشـکی, زنـان و زایـمـان